Адам Құқықтары: Әрбір Тұлғаның Ажырамас Қазынасы
Адам құқықтары – бұл әрбір адамның туғанынан бастап ие болатын, оның нәсіліне, жынысына, дініне, ұлтына, тіліне немесе басқа да ерекшеліктеріне қарамастан, ешкім тартып ала алмайтын, әділдік пен абыройлы өмір сүруге мүмкіндік беретін негізгі құқықтар мен бостандықтардың жиынтығы. Олар адамның тіршілік етуінен туындайтын табиғи және қоғамда қалыптасқан әлеуметтік қажеттіліктерге негізделген. Адам құқықтары – бұл тек заңды нормалар ғана емес, сонымен қатар өркениетті қоғамның іргетасы, адамгершілік пен гуманизмнің көрінісі.
Адам Құқықтарының Негізгі Түрлері
Адам құқықтары бірнеше санатқа бөлінеді:
-
Жеке (азаматтық) құқықтар: Бұл адамның өмір сүруге, еркіндікке, жеке басына тиіспеушілікке, қауіпсіздікке, ар-ождан бостандығына, ой еркіндігіне, дін ұстану бостандығына, тұрғын үйге қол сұғылмаушылыққа, хат жазысу құпиялылығына құқықтарын қамтиды. Олар мемлекеттің адам өміріне тікелей араласуына шектеу қояды.
-
Саяси құқықтар: Бұл құқықтар адамның мемлекеттік басқаруға қатысуына мүмкіндік береді. Оған дауыс беруге және сайлануға, бейбіт жиналыстар өткізуге, бірлестіктер құруға, мемлекеттік қызметке кіруге құқықтар жатады.
-
Әлеуметтік-экономикалық құқықтар: Бұл санат адамның лайықты өмір сүру деңгейін қамтамасыз етуге бағытталған. Оған еңбек етуге, әділ еңбекақы алуға, демалуға, білім алуға, медициналық көмекке, әлеуметтік қамсыздандыруға, жеке меншікке ие болуға құқықтар кіреді.
-
Мәдени құқықтар: Бұл адамның мәдени өмірге қатысуына, ғылым мен өнер еркіндігіне, ана тілін қолдануға, ұлттық мәдениетін дамытуға құқықтарын қамтиды.
Адам Құқықтарының Тарихи Дамуы
Адам құқықтары идеясы ғасырлар бойы дамып келді. Ежелгі философиялық ойлардан бастап, Ағартушылық дәуіріндегі ойшылдардың еңбектері, сондай-ақ XIX-XX ғасырлардағы әлеуметтік және саяси қозғалыстар оның қалыптасуына үлкен үлес қосты. 1948 жылы 10 желтоқсанда Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы "Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясын" қабылдады. Бұл құжат адам құқықтарын халықаралық деңгейде таныған және қорғауға бағытталған алғашқы ауқымды акт болды. Оның қабылданған күні жыл сайын Халықаралық адам құқықтары күні ретінде аталып өтеді.
Адам Құқықтарын Қорғау Механизмдері
Адам құқықтары ұлттық және халықаралық деңгейде қорғалады:
-
Ұлттық деңгейде: Кез келген демократиялық мемлекеттің Конституциясы мен заңнамасы адам құқықтарын кепілдендіреді. Соттар, прокуратура, омбудсмен институттары (мысалы, Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл) адам құқықтарының сақталуын қадағалайды және бұзылған жағдайда оларды қалпына келтіруге көмектеседі. Қазақстанның жаңа Конституциялық Соты да азаматтардың құқықтарын қорғауда маңызды рөл атқарады.
-
Халықаралық деңгейде: БҰҰ сияқты халықаралық ұйымдар, сондай-ақ көптеген халықаралық конвенциялар мен пактілер адам құқықтарының қорғалуын қамтамасыз етеді. Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сот, Халықаралық қылмыстық сот сияқты құрылымдар адам құқықтарының бұзылуына қатысты шағымдарды қарайды.
Қазақстандағы Адам Құқықтары
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Еліміздің Конституциясында адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына деп жарияланған. Қазақстан халықаралық адам құқықтары туралы көптеген келісімдерге қосылған және оларды ұлттық заңнамасына енгізу жұмыстарын жүргізуде. Соңғы жылдары елімізде адам құқықтары саласында бірқатар реформалар жүзеге асырылды, оның ішінде өлім жазасының жойылуы, бейбіт жиналыстар өткізу ережелерінің жеңілдетілуі және омбудсмен институтының нығаюы бар.
Адам құқықтарын құрметтеу және қорғау – әділ, еркін және гүлденген қоғам құрудың негізі. Бұл әрбір адамның өзіндік қадір-қасиетін тануды және оның барлық құқықтары мен бостандықтарының қамтамасыз етілуін талап етеді.
