Көкпар: Көшпелі Рухтың Жарқын Көрінісі
Көкпар – қазақ халқының ежелден келе жатқан, ат үстіндегі батырлық пен ептілікті паш ететін, салт-дәстүрге толы ұлттық ойыны. Бұл тек спорттық жарыс қана емес, сонымен қатар жігіттердің күш-жігерін, төзімділігін, батылдығы мен атқа деген шеберлігін сынайтын, рухани мәні бар іс-шара. Көкпар Орталық Азия халықтары арасында кең тараған және оның әр елде өзіндік атаулары бар (мысалы, Қырғызстанда "көк бөрү" немесе "улак тартыш", Тәжікстанда "бузкаши").
Тарихы және Шығу Тегі
Көкпардың тарихы тереңге кетеді. Оның шығу тегі көшпелі халықтардың өмір салтымен және жауынгерлік өнерімен тығыз байланысты. Этнографтардың пікірінше, "көкпар" сөзі "көк бөрі" (көк қасқыр) сөзінен шыққан болуы мүмкін. Ежелде көшпелілер қасқырды аулап, оның өлігін ат үстінде бір-бірінен тартып, әскери машықтарын шыңдаған. Кейіннен бұл әскери жаттығу ұлттық ойынға айналып, қасқырдың орнына серке (ешкінің лағы немесе үлкен серкесі) тартылатын болған. Серке таңдалуының себебі – оның терісі мықты болып, оңай жыртылмайды. Дәстүрлі қазақ қоғамында көкпар жігіттердің батырлығын, ауызбіршілігін және атқа деген шеберлігін көрсететін маңызды мерекелік іс-шара болған.
Көкпардың Маңызы
Көкпардың қазақ халқы үшін маңызы өте зор:
- Батырлық пен ептілікті шыңдау: Көкпар жігіттердің ат үстіндегі шеберлігін, күшін, төзімділігін, батылдығын және тактикалық ойлау қабілетін дамытады. Ол нағыз сарбазға тән қасиеттерді қалыптастырады.
- Ауызбіршілік пен ұлттық рух: Көкпар әдетте командалық ойын болғандықтан, қатысушылар арасындағы ауызбіршілікті, ұйымшылдықты нығайтады. Бұл ойын халықтың ұлттық рухын көтеріп, ортақ құндылықтарды ұлықтайды.
- Атты мәдениетті дәріптеу: Көкпар арқылы қазақ халқының атқа деген ерекше құрметі мен оны баптау шеберлігі көрініс табады. Ойын барысында тек шабандоз ғана емес, аттың да күші, жылдамдығы, төзімділігі сыналады.
- Дәстүр мен мәдениетті сақтау: Көкпар – бұл ұрпақтан ұрпаққа берілетін мәдени мұра. Оны өткізу арқылы ата-баба дәстүрлері жаңғырып, жастарға ұлттық құндылықтар сіңіріледі. Той-думандар мен мерекелердің сәні болып табылады.
- Спорттық және рухани құндылық: Қазіргі кезде көкпар ұлттық спорт түрі ретінде танылып, оның ережелері бекітілген. Бұл оны әлемдік деңгейде дамытуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, серкенің қасиетті саналатыны және оны жеңіске жеткеннен кейін тілек тілеген әйелдерге беру дәстүрі ойынның рухани маңызын көрсетеді.
Көкпар Ережелері
Көкпар жаппай және дода тартыс болып екіге бөлінеді. Жаппай тартыста әркім көкпарды өзі иелік етуге тырысады. Дода тартыста (кейде "марта тарту" деп те аталады) құрамы бірдей екі топ сынға түседі. Ойын арнайы белгіленген алаңда өтеді, оның ортасында көкпар қойылады. Әр команданың өз "отауы" (қазандығы) болады. Шабандоздардың мақсаты – көкпарды ортадан тартып алып, өз командасының отауына апарып салу. Белгіленген уақыт ішінде қай команда көкпарды көп жеткізсе, сол жеңіске жетеді.
Көкпар – қазақ халқының мақтанышы, ұлттық болмысының ажырамас бөлігі. Ол ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлердің, батырлық рухтың және атты мәдениеттің жарқын көрінісі болып қала береді.
